Beynəlxalq Ticarət

Beynəlxalq ticarətin birbaşa (istehsalçı və alıcı arasında vasitəçisiz razılaşma) və dolayı (vasitəçi ilə) üsulları vardır. Birbaşa ticarət zamanı nisbi maliyyə faydası, vasitəçi xərcləri qənaət edilir və vasitəçinin mümkün qeyri-peşəkar addımları istisna edilir. Dolayı ticarət isə brokerlər, komisyonerlər, konsiqnatorlar və distribyutorlar vasitəsilə həyata keçirilir:

• Alqı-satqı müqavilələrində əhəmiyyətli şərt qiymətin göstərilməsidir
• Əgər müqavilədə xüsusi qeyd yoxdursa, o halda hüquq normaları tətbiq olunur. Məsələn, əgər müqavilədə avansın ödənilməsi barədə qeyd yoxdursa, alıcı malı alan zaman hesablaşa bilər.
• Təsədüfi şərtlər tərəflərin tələblərinə uyğun daxil edilən şərtlərdir. Bu zaman həmin şərtlər qanuna zidd olmalı deyil. Bu şərtlərin yerinə yetirilməsi mütləqdir.

Nümunəvi alqı-satqı müqaviləsinin strukturu

Giriş

Adı, nömrəsi, tarix, yer və imza edən tərəflər (şirkətin adı, hüquqi statusu, yerləşdiyi ünvan).

Diqqət! Müqavilənin imzalanma yeri o cəhətdən əhəmiyyətlidir ki, müqavilədə hansısa məqam nəzərə alınmayıbsa, mübahisə zamanı həmin ölkənin qanunlarına uyğun olaraq həll edilsin.

Müqavilənin predmeti.

Alqı-satqı predmeti olan malın dəqiq təsviri verilir. Müqavilənin predmetindən asılı olaraq müxtəlif növ müqavilələr mövcuddur: alqı-satqı, sığortalama, yük daşıma və s.Miqdar. Ölçü vahidi göstərilir və malın miqdarının müəyyənləşdirilməsinin ardıcıllığı təyin olunur (dəqiq və ya təxmini miqdar). Təxmini miqdar o hallarda göstərilir ki, göndərilən malın miqdarı dəyişilə bilər. Məsələn, şəkər tozu rütubətə dözümlü deyil və rütubətli şəraitdə çəkisi arta bilər. Bu hallarda mümkün dəyişikliklər faizlə göstərilir. Müqavilədə, həmçinin əlavə malın əldə edilməsinin mümkünlüyü (sifariş etmə forması və əlavə malın həcmi) qeyd olunur.

Keyfiyyət

Malın təyinatı üzrə istifadə edilməsinin yararlığının müəyyənləşdirilməsi üçün xüsusiyyətləri dəqiqləşdirilir. Keyfiyyət aşağıdakı amillər üzrə müəyyənləşdirilir

• Standart üzrə (milli istehsalçılar birlikləri tərəfindən müəyyən edilmiş, iri şirkətlərin standartları və s.). Müqavilədə standartın tarixi və nömrəsinə istinad edilir və standartın yaradıcı təşkilatı göstərilir.
• Texniki tələblərə görə (standartlar olmadıqda). Müqavilədə və ya əlavədə malın dəqiq xüsusiyyətləri göstərilir, materiallar təsvir olunur, onun yoxlanmasının qaydaları dəqiqləşdirilir.
• Spesifikasiya üzrə. Bütün texniki parametrlər detalları ilə göstərilir.
• Nümunə üzrə. Nümunələrin sayı və onların mal ilə müqayisə qaydaları göstərilir. Adətən nümunənin biri alıcıda, digərləri isə satıcıda və neytral tərəfdə olur. Malın axırıncı partiyası gələndən sonra nümunələrin saxlanma müddəti də nümunə üzrə göstərilir.
• “Qabaqcadan baxma” üsulu. Bu prinsip əksər hallarda hərracda malın satışı zamanı istifadə olunur.

Malın çatdırılma (MÇ) müddəti və tarixi

Malın satıcı tərəfindən alıcının ixtiyarına verilməsi məqamı göstərilir. MÇ müddətinin təyin olunmasının müxtəlif növləri vardır:

• Dərhal (2 həftə ərzində istənilən gündə).
• MÇ-nin konkret tarixinin müəyyən edilməsi.
• Müəyyən müddətdə (ay, rüb). Adətən “ərzində” və ya “gec olmadan” ifadələri əlavə olunur.
• Bəzi hallarda MÇ müddəti dəqiq göstərilmir. Bu zaman “hazır olduqda”, “naviqasiya açıldıqda” və ya “lazımi miqdar yığıldıqda” kimi şərtlər razılaşdırılır.
• Malın müddətdən əvvəl çatdırılması şərtləri əlavə razılaşdırılır.

Malın çatdırılma tarixi çatdırılma növlərindən asılıdır və alqı-satqı predmetinə olan sahiblik hüququnun keçməsini təsdiq edən sənədin tarixi ilə müəyyənləşdirilir. Məsələn, daşımalar ilə məşğul olan şirkətin verdiyi sənədin, anbar şəhadətnaməsinin, qəbul aktının tarixləri və s.

Qiymət və müqavilənin ümumi məbləği

Müqavilə qiymətinə satıcı tərəfindən təyin olunmuş təməl şərtlər və bütün mal üçün pul vahidlərinin sayı daxildir. Təməl qiymətlər malın çatdırılması, sığortası, saxlanılması və s. kimi amillərin daxil edilib-edilməməsi əsasında müəyyənləşdirilir. Qiymət tənzimlənməsinin aşağıdakı üsulları var:

• Sərt. Müqavilə müddətində dəyişə bilməz (adətən təchizatın qısa müddəti üçün).
• Sonradan tənzimlənmə. Müqavilədə yalnız tənzimlənmə vaxtı göstərilir.
• Dəyişkən. Əgər əməliyyatın icrası ərəfəsində bazarda malın qiymətləri artar, yaxud azalarsa, müqavilədəki qiymətlər ona uyğun dəyişir. Adətən müqavilədə bazar qiymətlərindən kənarlaşma qeyd edilir (2-6%) və bu çərçivədə bazarda qiymət dəyişərsə, müqavilədə qiymətə yenidən baxılmır.
• Sürüşən. Qəliz avadanlıqların satışı zamanı tətbiq olunur və istehsal zamanı malın maya dəyərindəki dəyişikliklərlə tənzimlənir.

Malın çatdırılma tarixi çatdırılma növlərindən asılıdır və alqı-satqı predmetinə olan sahiblik hüququnun keçməsini təsdiq edən sənədin tarixi ilə müəyyənləşdirilir. Məsələn, daşımalar ilə məşğul olan şirkətin verdiyi sənədin, anbar şəhadətnaməsinin, qəbul aktının tarixləri və s.

Ödəmə

Ödəmənin nəğd ödəmə, avans və tam ödəniş üsulları vardır. Satıcı üçün ən əlverişli üsul nəğd hesablaşmadır. Avansla ödəniş zamanı satıcının istehsalı qismən kreditləşir və eyni zamanda onun maliyyə riskləri azalır. Bank köçürmələri, akkredetiv, inkasso ödəmənin növləridir. Son illər beynəlxalq ticarətdə qəbul olunmuş üsul akkredetivdir. Akkredetivlərin çox saylı növləri mövcuddur: qaytarılan və qaytarılmayan, təsdiqlənmiş və təsdiqlənməmiş, keçid, təminatlı və təminatsız olmayan, revolyer və s.

Qablaşdırma və markalama

Üst və alt qablaşdırılmasının tələbləri izah olunur. Qabların alıcının sahibliyinə keçib-keçməməsi, onun qiymətinin ümumi məbləğə daxil edilib-edilməməsi və s. göstərilir. Satıcının yükün fiziki bütövlüyünü təmin etməsi qablaşdırmaya aid ümumi tələbdir. Xüsusi tələblər alıcı tərəfindən müəyyənləşdirilir.

Markalama müqavilənin nömrəsini, çəki və ölçülər barədə məlumatları, “yer”in nömrəsi və ümumi sayını, daşınmalarla məşğul olan şirkətlərə göstərişləri və mal ilə ehtiyyatsız davranış nəticəsində yarana biləcək mümkün təhlükələr barədə xəbərdarlıqları özündə əks etdirir

Qablaşdırma və markalama

Üst və alt qablaşdırılmasının tələbləri izah olunur. Qabların alıcının sahibliyinə keçib-keçməməsi, onun qiymətinin ümumi məbləğə daxil edilib-edilməməsi və s. göstərilir. Satıcının yükün fiziki bütövlüyünü təmin etməsi qablaşdırmaya aid ümumi tələbdir. Xüsusi tələblər alıcı tərəfindən müəyyənləşdirilir.

Markalama müqavilənin nömrəsini, çəki və ölçülər barədə məlumatları, “yer”in nömrəsi və ümumi sayını, daşınmalarla məşğul olan şirkətlərə göstərişləri və mal ilə ehtiyyatsız davranış nəticəsində yarana biləcək mümkün təhlükələr barədə xəbərdarlıqları özündə əks etdirir

Reklamasiya

Reklamasiya təqdim edilməsinin qaydaları və müddətləri, həll edilməsi yolları göstərilir

Zəmanətlər

Zəmanətlərin həcmi, onların müddətləri və zəmanətlərin qüvvədə olmadığı hal və şəraitlər əks olunur. Əksər müqavilələrdə keyfiyyət təminatı maddələri daxil edilir. Alıcı müəyyən təminat dövründə keyfiyyətlə bağlı öz iddialarını irəli sürə bilərlər. Keyfiyyətsiz malın təchizatına görə sanksiyalar müəyyənləşdirilə bilər.

Cərimə sanksiyaları və itirilmiş gəlirin (itkilərin) ödənilməsi

Maksimal cərimələr adətən vaxtında çatdırılmamış malın qiymətinin 8-10%-ni təşkil edir. Müqavilədə cərimə sanksiyalarının qeyd edilməsi, itirilmiş gəlirin və ya itkilərin ödənilməsi barədə iddiaların irəli sürülməsinə maneə törətmir. Adətən cərimələr təchizatın ləngiməsi ilə bağlı böyüyür. Ödəniş ləngiməsi ilə bağlı da cərimələr nəzərdə tutulur.

Diqqət! Eyni zamanda müqavilənin şərtləri pozulanda tərəflər ya bəzi itkilərlə rastaşırlar, ya da gözlənilən gəlirdən məhrum olurlar və bununla əlaqədar gələcəkdə məhkəməyə müraciət edirlər. Bu səbəbdən adətən ixracatçılar dolayı itkilərin ödənilməməsini göstərən maddəni müqaviləyə daxil etməyə çalışırlar.

Sığortalama

Müqavilədə sığortanın predmeti, risklərin siyahısı və malın kimin xeyrinə sığortalandığı göstərilməlidir. Adətən bu bənd INCOTERMS-də qeyd olunan malın çatdırılma şərtləri ilə uyğunlaşdırılır.

Diqqət! Əgər alıcı tərəfindən xüsusi tələblər irəli sürülmürsə, satıcı malı minimal məbləğdə sığortalamağa çalışır. Bu isə yalnız təbii fəlakətləri nəzərdə tutur.

Diqqət! Sığorta müqaviləsi imzalanarkən sığorta şirkətinin atılacaq addımlarla bağlı tələbləri ilə tanış olmaq lazımdır. Eyni zamanda malı göndərərkən nəqliyyat şirkətinə bu məlumatlar mütləq çatdırılmalıdır.

Fors-major

Bu bənd müqavilənin icra olunma müddətinin uzadılması və ya tam dayandırılması (tərəflərin öz öhdəliklərindən azad edilməsi) hallarını nəzərdə tutur.

Diqqət! Fors-major halları mütləq neytral təşkilat tərəfindən qeydə alınmalı və təsdiq edilməlidir.

Arbitraj

Tərəflər arasında yarana biləcək mümkün mübahisələrin həll edilməsi müddətləri və qaydaları, arbitrajın seçilməsi və təyin edilməsi qaydası, arbitraj xərclərinin məbləği, kim tərəfindən və hansı qaydada ödənilməsi və qərarların hansı müddətdə müəyyələşdirilməsi göstərilir. Tərəflər mübahisələrin hansı ölkənin arbitraj məhkəməsində baxılacağına aydınlıq gətirirlər. Adətən arbitraj məhkəməsinin qərarları digər instansiyalarda təkrar baxışa çıxarılmır.

Beynəlxalq ticarətin maliyyələşdirilməsi və risklər

Beynəlxalq ticarət biznesin çətin sahələrindən hesab edilir. Bu sahə ilə məşğul olan iş adamları və onları maliyyələşdirən təşkilatlar, müəssisə və şirkətlər öz fəaliyyətləri zamanı hansı risklərlə qarşılaşa biləcəklərini yaxşı anlamalıdırlar. Şərti olaraq istehsal şirkətinin biznes fəaliyyətini aşağıdakı əsas mərhələlərə bölmək olar: nağd vəsait, xammal və materialların əldə edilməsi, istehsal, tələbat (satış) və satışdan ödəmələrin toplanması.

Əgər biznes mərhələlərinə nəzər salsaq görərik ki, istehsalçı müəssisələrin iki mərhələdə beynəlxalq ticarətlə məşğul olmaq ehtimalı var. Birincisi, istehsalçı istehsalında istifadə etdiyi xammal və materialları xarici ölkələrdən idxal edərsə; ikincisi, istehsalçı öz məhsullarını xaricə ixrac edərsə.

Ümumiyyətlə idxal-ixrac əməliyyatları ilə ticarət şirkətləri, idxalçı şirkətlər, xarici təşkilatların filial və nümayəndəlikləri və s. təşkilatlar da məşğul olurlar. Beynəlxalq ticarət həm satıcı, həm də alıcı üçün problemlər yaradır, lakin satıcının riskləri daha çox olur. Belə ki, satıcı, yalnız alıcının maliyyə vəziyyətini deyil, eyni zamanda alıcının ölkəsinin risklərini, alqı-satqı əməliyyatına cəlb olunmuş digər tərəflərin (banklar və ya sığorta şirkətləri) də risklərini nəzərə almalıdır.

Beynəlxalq ticarətdə risklər aşağıdakı əlavə faktorlara görə artır:

Valyuta riskinin sığortalanması metodları və alətləri

Şirkətlər beynəlxalq ticarətlə məşğul olduqda hər zaman xarici valyuta ilə işləməyə məcbur olurlar. Xarici valyuta ilə yerli valyutanın zaman ərzində məzənnələrinin dəyişdiyini nəzərə alsaq, şirkətlərin belə hallarda valyuta riski ilə qarşılaşdığını söyləmək mümkündür. Şirkətlər hər zaman valyuta riskini azaltmaq və ya aradan qaldırmaq üçün vasitələr axtarırlar. Aşağıda valyuta riskinin sığortalanması üçün istifadə olunan bəzi metod və maliyyə alətləri haqqında daha ətraflı məlumat verilmişdir:

Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində Forvard və Opsion haqqında maddələrin olmasına baxmayaraq, bu maliyyə alətləri ölkəmizdə, demək olar ki, istifadə olunmur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq ticarətlə məşğul olan iş adamları öz fəaliyyətləri zamanı valyuta riskini sığortalamadıqlarına görə bir çox hallarda itkilərə məruz qalmaqda davam edirlər.

Beynəlxalq ticarətdə istifadə olunan sənədlər

Beynəlxalq ticarətdə istifadə olunan sənədlər adətən alıcıya birbaşa deyil, nəqliyyat şirkətlərinin vasitəsi ilə göndərilir. İdxalçı malları yalnız ona məxsusluğunu təsdiq edən sənədlər əsasında ala bilər. Beynəlxalq ticarətdə istifadə olunan sənədlər müxtəlif və bəzən də mürəkkəb olur. Ona görə də beynəlxalq ticarətlə məşğul olan iş adamı bu sənədləri yaxşı bilməli və onların qaydasında olmasına diqqət yetirməlidir. Bu sənədləri 3 qrupa ayırmaq mümkündür: nəqliyyat sənədləri, sığorta sənədləri, ticarət və gömrük sənədləri.

Nəqliyyat sənədləri (Transport Documents)

Beynəlxalq ticarətdə malların göndərilmə vasitələrindən asılı olaraq poçt qəbzi və s. kimi sənədlərdən də istifadə olunur.

Sığorta sənədləri (Insurance Documents)

Ticarət və gömrük sənədləri

Beynəlxalq ticarətdə ödəmə üsulları

Beynəlxalq ticarətdə əsas ödəmə üsullarını aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar:

İnkasso (Collection)

Sənədli akkreditiv onun benefisiarına (akkreditiv alana, yəni mal satana) akkreditivdə göstərilən şərtlərin yerinə yetirilməsindən sonra ödəniş haqqında yazılı bank zəmanətidir. Sənədli akkreditiv, alqı-satqı haqqında müqavilələrdən və ya əsaslandıqları digər sənədlərdən asılı olmayan ayrıca bir bank əməliyyatıdır. Akkreditiv əməliyyatlarının əsas mərhələləri aşağıdakılardır:

1. Alıcı və satıcı malların müəyyən edilmiş şərtlərlə alınması haqqında razılığa gələrək müqavilə imzalayırlar. Bu müqavilədə ödənişin akkreditiv vasitəsi ilə həyata keçirilməsi mütləq göstərilməlidir.
2. Alıcı akkreditivin açılması üçün öz bankına müraciət edir, akkreditiv üçün ərizə formasını müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq doldurur və təqdim olunacaq sənədlərin siyahısını göstərir.
3. Alıcının bankı akkreditiv ərizəsi əsasında xüsusi şifrə ilə təmin edilmiş akkreditiv məktubunu alıcının ərizəsi əsasında doldurur və SWIFT sistemi və ya teleks sistemi vasitəsi ilə satıcının bankına göndərir.
4. Satıcının bankı akkreditiv məktubu haqqında satıcıya yazılı məlumat verir.
5. Satıcı akkreditivin şərtlərinin alıcı ilə bağladığı müqavilənin şərtlərinə uyğun olduğundan əmin olduqdan və banka akkreditivi qəbul etdiyi haqqında yazılı məlumat verdikdən sonra mallarını alıcıya göndərir.
6. Satıcı malların göndərilməsinə aid lazım olan sənədləri toplayaraq öz bankına təqdim edir.
7. Satıcının bankı sənədlərin akkreditivin şərtlərinə uyğunluğunu yoxladıqdan sonra onları alıcının bankına göndərir.
8. Alıcının bankı sənədlərin akkreditiv şərtlərinə uyğunluğunu yoxlayır. Əgər sənədlər bu şərtlərə cavab verirsə, akkreditiv üzrə vəsaitləri satıcıya ödəyir, sənədləri isə alıcıya təqdim edir.

Öz mənşəyinə görə akkreditivlər bir neçə növə bölünür və bunlar Beynəlxalq Ticarət Palatasının təsdiq etdiyi «Sənədli akkreditivlərin tətbiqi və ümumi qaydaları» (UCP-600) ilə tənzimlənir:

Bank zəmanətləri

Marketinqdə təbliğat/təşviqat fəaliyyətinin tərkibinə reklam, ictimai əlaqələr, fərdi satışlar, satışın təşviqi və birbaşa marketinq kimi amillər daxildir.

Konkret kütləvi informasiya vasitəsində, müəyyən vaxt və yerdə, hədəf auditoriyasına ünvanlanmış təbliğat növü reklam adlanır. Reklam şirkətin məhsullarına, habelə şirkətin imicinə yönəldilə bilər. Reklamın aşağıdakı funksiyaları var:

• məlumatlandırmaq (məhsulun xüsusiyyətləri, üstünlükləri, istifadəsi barədə);
• müştəriləri alışa sövq etmək;
• məhsulun fərqliliyini göstərmək;
• məhsulun mövqeyini gücləndirmək;

Reklam müştərilərə yönəlmiş bir ismarıcdır. Bu ismarıc müştərilərə kodlaşdırılmış formada və müvafiq reklam vasitələrindən istifadə etməklə ötürülür. Reklamın insanlar tərəfindən düzgün başa düşülməsi və uğurlu olması üçün ismarıcın ssenarisi, mətni və digər amillər məlumatı alacaq hədəf qrupların səviyyəsinə, şəraitinə və imkanlarına uyğun surətdə hazırlanmalıdır.

Reklamın məqsədlərini müəyyən etdikdən sonra hər bir məhsul üçün reklam büdcəsi müəyyənləşdirilməlidir. Reklam büdcəsinin müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə olunan əsas metodlar aşağıdakılardır:

• İmkanlar metodu - təşkilatı qane edən təşviqat büdcəsinin səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi. Bu metod adətən reklama daha çox vəsait sərf etmək imkanı olmayan təşkilatlar üçün əlverişlidir. Əsasən kiçik və orta müəssisələr tərəfindən istifadə olunur
• Satışdan faiz metodu – cari və ya proqnozlaşdırılmış satış həcmi və ya qiyməti üzərindən müəyyən faizin ayrılması. Bu metod həmişə effektli olmur. Məsələn əgər satışlar azalırsa və məqsəd bu məhsula olan tələbatı yüksəltməkdirsə, o zaman reklama daha çox vəsait xərcləmək lazımdır. Bu metoddan daha çox məhsulun maya dəyəri asanlıqla hesablana bilən hallarda istifadə etmək əlverişlidir.
• Rəqabət tarazlığı metodu. Burada büdcə rəqiblərin xərclərinə uyğun müəyyənləşdirilir. Bunun üçün rəqiblərin reklam fəaliyyəti monitorinq edilir və reklama xərclənən vəsaitlərin orta bazar səviyyəsi müəyyənləşdirilir.
• Məqsəd və vəzifə metodu. Bazar şəraitində ən məntiqli metod bu metoddur. Bu metod üç əsas addımı nəzərdə tutur: 1) spesifik məqsədlərin müəyyənləşdirilməsi; 2) bu məqsədlərə nail olmaq üçün vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi; 3) bu vəzifələrin icra edilməsi üçün xərclərin dəyərləndirilməsi və büdcənin hazırlanması.